Czy planowana nowelizacja Kodeksu Postępowania Cywilnego faktycznie przyspieszy i usprawni postępowania?

Opublikowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości w dniu 27 listopada 2017 r. projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw stanowi próbę przyspieszenia postępowań rozpoznawanych w ramach procedury cywilnej. Prezentowane zmiany wprowadzają szereg nieznanych dotychczas instytucji na gruncie postępowania cywilnego i dotyczyć mają niemalże każdego z jego etapów.

Zgodnie z przedstawionym przez projektodawcę uzasadnieniem, intencją podjętych działań była dalsza informatyzacja postępowania cywilnego, przyspieszenie postępowań sądowych, ograniczenie kognicji sądów, rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych i komorników sądowych, uproszczenie niektórych czynności procesowych oraz zmodyfikowanie tych instytucji, które są wykorzystywane przez uczestników postępowań w celu przedłużania postępowań sądowych.

Pomimo, iż powyższe intencje oceniać można pozytywnie, wątpliwości budzić mogą wprowadzane rozwiązania szczegółowe. Przewidywana nowelizacja (w prezentowanym przez Ministerstwo Sprawiedliwości brzmieniu) może negatywnie wpłynąć uprawnienia podmiotów biorących udział w postępowaniu. Przyjmuje się bowiem, iż szybkość postępowania nie jest wartością samą w sobie i jej realizacja nie powinna odbywać się kosztem rzetelności procesu.

Nadużycie prawa procesowego

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż jedną z najbardziej doniosłych zmian jest wprowadzenie do kodeksu postępowania cywilnego instytucji nadużycia prawa procesowego. Zgodnie z brzemieniem nowego art. 4¹ k.p.c., z uprawnienia przewidzianego
w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono. Dotychczas ww. zakaz wywodzony był wyłącznie z judykatury i doktryny. Sąd Najwyższy w swojej opinii do projektu z dnia 04 stycznia 2018 r. (publ. www.legislacja.gov.pl) wskazuje jednoznacznie, iż ukonstytuowanie zasady expressis verbis jest zbędne z uwagi na wystarczające uregulowanie problematyki w art. 3 k.p.c., obligującym strony i uczestników postępowania do dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami.

Sankcja naruszenia wprowadzonej instytucji wskazana została w projektowanym art. 226² k.p.c., który ustanawia możliwość: (1) obciążenia naruszającego grzywną niezależnie od wyniku sprawy (2) podwyższenia od strony nadużywającej kosztów procesu oraz (3) zobowiązania do zwrotu wszystkich kosztów odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w rozpoznaniu sprawy. Na wniosek strony przeciwnej możliwym będzie również (4) zasądzenie od strony nadużywającej kosztów procesu podwyższonych odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej, nie więcej niż dwukrotnie a także (5) przyznanie odsetek należnych od zasądzonego świadczenia w stopie podwyższonej odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki, nie więcej niż dwukrotnie.

Sąd Najwyższy wskazuje na możliwe występowanie rozbieżności w orzecznictwie na tle różnic między art. 4¹ k.p.c. a obowiązującym art. 3 k.p.c. Dotychczasowa klauzula dobrych obyczajów zakazuje używania praw procesowych w sposób sprzeczny z ich przeznaczeniem, gdyż uderza to w inne strony postępowania. Przyjęcie, iż doszło do nadużycia prawa procesowego nastąpić powinno wyłącznie na podstawie dogłębnej oceny okoliczności sprawy, w pełni uzasadniającej ustalenie, że działanie strony jest podyktowane nierzetelnym celem, w szczególności zamiarem utrudnienia lub przedłużenia postępowania.

Mechanizmy mające usprawnić postępowanie

1. Wyłączenie sędziego

Zgodnie z projektem art. 53¹  k.p.c. niedopuszczalny i pozostawiony w aktach bez żadnych dalszych czynności będzie wniosek o wyłączenie sędziego (1) oparty wyłącznie na okolicznościach dotyczących rozstrzygnięcia o dowodach lub (2) ponowny wniosek co do tego samego sędziego z podaniem tych samych okoliczności.

Powyższy przepis w mojej ocenie godzi w prawo obywatela do rozpoznania sprawy przez niezależny sąd (art. 45 Konstytucji RP). Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lipca 200 4.r, SK 19/2002, instytucja wyłączenia sędziego w równiej mierze służy zapewnieniu realnej bezstronności sądu jak i umocnieniu autorytetu wymiaru sprawiedliwości przez usuwanie choćby pozorów bezstronności. Podkreślić należy, iż stronniczość sędziego przejawiać się może również w wydawanych rozstrzygnięciach co do wniosków dowodowych stron i w ten sposób skutkować na wynik całego postępowania.

Wskazać również należy nowe rozwiązanie w zakresie wyłączenia sędziego z mocy ustawy w zakresie art. 48 § 1 pkt 1-4 k.p.c. Zgodnie bowiem z projektowanym art. 48¹ k.p.c., w tego rodzaju sytuacji sąd występować będzie miał do sądu przełożonego o wyznaczenie innego sądu do rozpoznania sprawy, a ten wyznaczać będzie miał inny równorzędny sąd. Tego rodzaju rozwiązanie z pewnością nie wpłynie na przyspieszenie rozpoznania sprawy.

2. Rozstrzyganie o kosztach – odsetki oraz podwyższenie

Projekt art. 98² k.p.c. przewiduje możliwość złożenia wniosku o przyznanie odsetek od zasądzonego zwrotu kosztów procesu. Projekt stanowi, iż od przyznanego zwrotu kosztów procesu należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego za czas od uprawomocnienia się orzeczenia, w którym je ustalono, do dnia zapłaty.

Przedmiotowa zmiana mobilizować ma przegrywającego do jak najszybszego uregulowania zobowiązania, co wpływać  będzie korzystnie na sytuację wierzyciela. § 3 komentowanego przepisu przewiduje również możliwość skierowania prze stronę, która w toku procesu poniosła szczególnie wysoki wydatek podlegający zwrotowi, wniosku o przyznanie jej odsetek od kwoty równej temu wydatkowi, za czas od dnia jego poniesienia przez stronę, do dnia zapłaty.

W tym zakresie Sąd Najwyższy wskazuje na możliwość nadużyć ze strony znajdującej się w lepszej kondycji finansowej, stwierdzając, iż możliwe jest wpływanie na decyzje procesowe przeciwnika, poprzez  stwarzanie wizji konieczności ponoszenia przez niego, w razie przegrania procesu, kosztów sądowych, których nie będzie on w stanie ponieść.

Kolejną zmianą ma być wprowadzenie możliwości podwyższenia kosztów procesu,
a nawet włożenia na jedną ze stron obowiązku zwrotu wszystkich kosztów, niezależnie od wyniku sprawy, w sytuacji, gdy strona (1) mimo wezwania do osobistego stawiennictwa nie stawiła się w celu udziału w czynnościach sądu oraz nie usprawiedliwiła niestawiennictwa, jak również gdy (2) bez usprawiedliwienia w toku postępowania odmówiła udziału w mediacji, na którą wcześniej się zgodziła – art. 103 § 3 k.p.c.

Wskazać należy, iż w aktualnym stanie prawnym niestawiennictwo strony skutkuje wyłącznie negatywnymi konsekwencjami w zakresie postępowania dowodowego w postaci pominięcia przez sąd dowodu z przesłuchania strony – art. 302 § 1 k.p.c. Powyższa zmiana może rodzić negatywne konsekwencje w zakresie szerokiego rozumienia zasady dyspozycyjności.

3. Pisma procesowe

Projekt przewiduje również zmiany w zakresie art. 127 k.p.c. wskazując, iż w piśmie przygotowawczym strona powinna zwięźle podać stan sprawy, wyszczególnić, które fakty przyznaje, a którym zaprzecza oraz wypowiedzieć się co do twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez stronę przeciwną.

Tego rodzaju zobowiązanie w zdecydowany stopniu wpływać będzie na obszerność wnoszonych pism, co z pewnością nie stoi w zgodzie z założeniem usprawnienia
i przyspieszenia toku procedowania. Projekt nie zawiera jednak jakiegokolwiek zapisu stanowiącego o konsekwencjach braku odniesienia się do któregoś z faktów.

Zgodnie z projektem art. 130^1a k.p.c. pismo procesowe wniesione przez profesjonalistę, które nie będzie mogło otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, zwracane będzie stronie bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia. Strona będzie jednak uprawniona do jego ponownego wniesienia w terminie tygodnia od dnia doręczenia zarządzenia o jego zwrocie. Jeśli pismo nie będzie dotknięte brakami, skutek wywoływany będzie od jego pierwotnego wniesienia.

Poważne obawy budzi wprowadzany art. 130^2a stanowiący, iż środek zaskarżenia wniesiony przez profesjonalistę, który nie został należycie opłacony, sąd odrzuca bez wezwania do uiszczenia opłaty, jeżeli środek ten podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej w.p.z. Tożsame zobowiązanie, wyrokiem z dnia 20 maja 2008 r., P 18/07, uznane zostało przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją RP.

Powyższe nie będzie miało zastosowania jeśli (1) środek będzie zawarty w pierwszym piśmie strony, lub gdy (2) wysokość opłaty ulegnie zmianie na skutek sprawdzenia podanej przez stronę wartości przedmiotu spory bądź zaskarżenia.

Opisywana regulacja będzie miała odpowiednio zastosowanie do wniosku strony o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia/doręczenia. Wniosek złożony ustanie podlegać będzie odrzuceniu, jeżeli opłata nie zostanie uiszczona najpóźniej w kolejnym dniu roboczym. Wskazany termin uznać należy za zbyt krótki i negatywie wpływający na prawo do zaskarżenia wyroku, a więc prawo obywatela do sądu.

W zakresie elektronicznego doręczania korespondencji wprowadzony zostaje art. 132 § 1³ k.p.c., stanowiący, iż w sytuacji gdy pełnomocnicy złożyli oświadczenia odpowiedniej treści wraz z podaniem danych adresowych, zobowiązani są  do wzajemnego doręczania pism procesowych wyłącznie w formie elektronicznej. Projekt wyłącza możliwość odwołania oświadczenia w tym zakresie. Wskazano jednocześnie, iż wyłącznie w uzasadnionych przypadkach sąd będzie mógł zarządzić odstąpienie od takiego sposobu.

W zakresie obowiązków nakładanych na profesjonalistów występujących w sprawie, nadmienić należy, iż projekt nakłada na pełnomocnika z urzędu obowiązek niezwłocznego zawiadomienia pozostałych stron o swym ustanowieniu – art. 123 § 3 k.p.c.

4. Posiedzenia sądowe

Projekt zakłada wprowadzenie § 3 art. 148 k.p.c. stanowiącego, iż Sąd może wydawać postanowienia na posiedzeniu niejawnym. Ogólna dyrektywa prowadzi do wykreślenia we wszystkich innych przepisach dotychczasowych regulacji, przewidujących, iż sąd może rozpoznać określoną kwestię proceduralną na posiedzeniu niejawnym.

Podkreślić jednak należy, iż czym innym jest rozpoznanie kwestii proceduralnej na posiedzeniu niejawnym a czym innym ogólna zasada umożliwiająca wydawanie postanowień na posiedzeniach niejawnych. Szereg kwestii procesowych wymaga rozpoznania i wydania postanowienia po przeprowadzeniu rozprawy.

Zgodnie z projektowanym art. 9¹ k.p.c., wprowadzone ma zostać zwolnienie stron z obowiązku uzyskania zgody sądu na rejestrację czynności sądu za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, koniecznym będzie jednak poinformowanie o dokonywanej czynności. § 3 projektowanego przepisu wprowadza jednak zastrzeżenie, iż sędzia lub sąd może zakazać utrwalania czynności sądowej, jeżeli zarządził odbywacie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania.

Wskazuje się, iż całkowicie zbędnym było zastrzeżenie dotyczące posiedzeń odbywanych przy drzwiach zamkniętych, gdyż w tego rodzaju sytuacjach każdorazowo rejestracji czynności sądu sprzeciwiać się będzie wzgląd na prawidłowość postępowania.

Z uzasadnienia projektu wynika, iż utrwalanie przebiegu za pomocą urządzenia rejestrującego obraz jest niedopuszczane ze względu na możliwość naruszenia dóbr osobistych osób biorących udział w czynności, wobec czego rozważyć należy, czy zasadne jest rozdzielenie rejestracji obrazu od rejestracji dźwięku ze względu na możliwość  naruszenia dóbr osobistych osób uczestniczących. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 09 sierpnia 2016 r., II CSK 719/15 ochronie z art. 23 i 24 k.c. podlega zarówno wizerunek człowieka jak i jego głos.

5. Pozew

Projektodawca przewiduje szereg obostrzeń w zakresie pism inicjujących postępowanie cywilne. Wprowadzony ma zostać art. 186¹ k.p.c., stanowiący, iż pismo, które zostało wniesione jako pozew, a z którego treści nie wynika żądanie rozpoznania sprawy, przewodniczący może zwrócić wnoszącemu bez żadnych dalszych czynności.

Tego rodzaju zapis może stanowić przyzwolenie na dokonywanie rozstrzygnięć nadmiernie ograniczających w praktyce prawo do sądu. Ograniczenie dotykać może w szczególności osoby słabiej wykształcone, które nie będą korzystały z profesjonalnej pomocy prawnej. Sąd Najwyższy w swojej opinii wskazuje, iż problem może być doniosły społecznie zwłaszcza w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których niejednokrotnie zdarza się, że osoba niezadowolona z decyzji administracyjnej nie formułuje żadnych żądań i z reguły występuje bez profesjonalnego pełnomocnika.

Istotne wątpliwości budzi proponowany art. 191¹ k.p.c. stanowiący o konsekwencjach sytuacji, w której z treści pozwu, w świetle treści załączników i okoliczności wniesienia oraz faktów powszechnie znanych i znanych z urzędu wynika oczywista bezzasadność powództwa.

Projekt przewiduje możliwość pominięcia czynności, jeżeli jej przeprowadzenie miałoby być oczywiście bezcelowe, nawet jeśli ustawa nakazuje jej podjęcie w następstwie wniesienia pozwu. W szczególności pominąć będzie można wezwanie powoda do usunięcia braków, uiszczenia opłaty, sprawdzania wartości przedmiotu sporu oraz przekazania sprawy.

Co istotne sąd będzie uprawniony do oddalenia powództwa na posiedzeniu niejawnym, nie doręczając pozwu pozwanemu oraz nie rozpoznając wniosków złożonych wraz z pozwem. W tego rodzaju sytuacji pisemne uzasadnienie sporządzane będzie z urzędu. Zawierać ono będzie jednak wyłącznie wyjaśnienie powodów uznania powództwa za oczywiście bezzasadne. Uzasadnienie doręczane będzie wyłącznie powodowi, z pouczeniem o sposobie i terminach wniesienia środka zaskarżenia.

Opisywany przepis ma w założeniu zmierzać do przyśpieszenia postępowania, Sąd Najwyższy poddaje jednak w wątpliwość jego zgodność z prawem do sądu zagwarantowanym w art. 45 Konstytucji RP, podkreślając iż w znacznej mierze dotknie on osoby nie korzystające z profesjonalnej pomocy prawnej.

Regulacja apelacji od tego rodzaju rozstrzygnięcia zawarta została w projekcie art. 367¹ k.p.c., stanowiącym, iż możliwym jest pominięcie czynności, które ustawa nakazuje podjąć na skutek wniesienia apelacji, w szczególności zaniechania wzywania powoda do usunięcia jej braków ani do uiszczenia opłaty. Sąd II instancji może rozpoznać apelację na posiedzeniu niejawnym, nie doręczając jej pozwanemu ani nie rozpoznając wniosków wraz z nią złożonych.

Zastrzeżono, iż w razie wątpliwości apelację uważa się za wniesioną o do całości wyroku wraz z wnioskiem o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

W przypadku uznania, iż żądanie pozwu nie jest oczywiści bezzasadne sąd uchyla wyrok i przekazuje do ponownego rozpoznania. W pozostałych przypadkach apelacja ma być oddalana. Uzasadnienie wyroku oddalającego apelację może być ograniczone do odwołania się do ustaleń i wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku zawartych w uzasadnieniu sądu pierwszej instancji.

Analiza prezentowanej instytucji prowadzi do założeń, iż paradoksalnie przyczyni się ona do wydłużenia postępowania, zwłaszcza jeśli wyroki te będą uchylane a sprawa ponownie będzie trafiała do I instancji.

6. Potrącenia

Projekt przewiduje również obostrzenia w zakresie podnoszenia w toku postępowania I instancji zarzutu potrącenia wierzytelności. Art. 203¹ stanowi, iż podstawą zarzutu potrącenia może być wierzytelność pozwanego wyłącznie z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność objęta postępowaniem, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub udowodniona dokumentem niepochodzącym od pozwanego. Zarzut jest dopuszczalny wyłącznie w zakresie, w którym istnienie wierzytelności dochodzonej przez powoda jest niesporne i podniesiony musi zostać nie później, niż przy wdaniu się w spód co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna. Co istotne zarzut podniesiony może zostać wyłącznie w piśmie procesowym.

7. Organizacja postępowania

Opisywany projekt wprowadza nieznaną dotąd na gruncie procedury cywilnej instytucję planowania rozprawy, której głównym celem jest właśnie przyspieszenie postępowania. Regulacja przepisów 205¹ – 205¹⁴ k.p.c. uznana powinna jednak zostać za  wysoce  sformalizowaną i mogącą doprowadzić do odwrotnego efektu.

Zmiana zakłada obligatoryjne wezwanie do złożenia odpowiedzi na pozew
w wyznaczonym terminie (nie krótszym niż dwa tygodnie). Dodatkowo profesjonaliści występujący w sprawie mogą być każdorazowo wzywani do wskazywania podstaw prawnych kierowanych żądań i wniosków.

Co istotne, projekt zakłada, iż w razie wniesienia odpowiedzi na pozew, bądź jej braku przy jednoczesnym braku wydania wyroku zaocznego, przewodniczący wyznacza posiedzenie przygotowawcze i wzywa na nie strony. Termin posiedzenia przypadać ma nie później niż dwa miesiące po złożeniu odpowiedzi na pozew (ostatniego pisma przygotowawczego w wykonaniu zarządzenia). Tego rodzaju posiedzenie służyć ma rozwiązaniu sporu bez potrzebny prowadzenia dalszych posiedzeń zwłaszcza rozprawy. Jeżeli nie uda się rozwiązać sporu, na posiedzeniu przygotowawczym sporządza się z udziałem stron plan rozprawy. W trakcie postępowania następować będzie m.in. ustalanie przedmiot sporu, wyjaśnianie stanowisk stron oraz skłanianie przez przewodniczącego do pojednania oraz dążenie do ugodowego załatwienia sprawy. Posiedzenie utrwalone będzie wyłącznie pisemnym protokołem.

Projektodawca przewiduje obowiązkowe stawiennictwo stron na posiedzeniu przygotowawczym. Brak usprawiedliwienia nieobecności powoda skutkować ma umorzeniem postępowania rozstrzygając o kosztach jak przy cofnięciu (o ile nie sprzeciwi się temu obecny pozwany), zaś brak usprawiedliwienia nieobecności pozwanego prowadzi wyłącznie do sporządzenia planu rozprawy bez jego udziału, z zastrzeżeniem, iż możliwe jest nałożenie na niego obowiązku zwrotu kosztów postępowania bez względu na wynik sprawy. Sąd Najwyższy podnosi, iż powyższe zastrzeżenie wydaje się być sprzeczny z konstytucyjną zasadą prawa do sądu, równości stron oraz dobrowolności udziału stron w procesie.

Wobec zaprezentowanych sankcji całkowicie niezrozumiałym pozostaje dalszy zapis art.  205¹⁰ § 6 k.p.c. stanowiący , iż plan rozprawy z urzędu doręcza się stronie, która nie była obecna przy jego sporządzaniu i zatwierdzeniu.

Zgodnie z projektowanym art. 205⁹ k.p.c. plan rozprawy zawierać będzie rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron (zastępując w tym zakresie postanowienia dowodowe), dokładne określenie żądań, zarzutów (w tym formalnych), wskazanie spornych faktów, terminy posiedzeń, harmonogram rozpraw (tj. kolejność i termin przeprowadzania dowodów), termin ogłoszenia wyroku oraz inne.

Przytaczanie twierdzeń i dowodów możliwym będzie do chwili zatwierdzenia planu rozprawy. Późniejsze próby podlegać będą pominięciu, chyba że strona wykaże, że ich powołanie nie było możliwe albo potrzeba wynikła później.

W razie dezaktualizacji bądź zaistnienia istotnej potrzeby możliwym będzie zmiana bądź sporządzenie nowego planu rozprawy z tym jednak zastrzeżeniem, iż nie będzie to powodowało otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowodów.

Powyższe zastrzeżenie wskazuje zatem, iż do systemu prawnego wprowadzony zostaje system rygorystycznej prekluzji twierdzeń i dowodów w razie zarządzenia posiedzenia przygotowawczego.

Zgodnie z art. 205⁴ § 3 k.p.c. jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego nie przyczyni się do sprawniejszego rozpoznania sprawy może jej od razu nadać inny właściwy bieg , w szczególności skierować ją do rozpoznania , także na rozprawie.

Jeżeli nie zarządzono przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego strona może przytaczać twierdzenia i dowody aż do zamknięcia rozprawy, z zastrzeżeniem niekorzystnych skutków, które według przepisów kodeksowych mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu. (art. 205¹² § 2 k.p.c.).

Rozszerzone zostaje również założenie orzekania na posiedzeniu. Wskazane zostało, iż więcej niż jedno posiedzenie wyznaczane będzie tylko w razie konieczności, zwłaszcza gdy przeprowadzenie wszystkich dowodów na jednym posiedzeniu nie będzie możliwe. W takim przypadku posiedzenia powinny odbywać się w kolejnych dniach, a jeżeli nie będzie to możliwe, to tak aby upływ czasu pomiędzy kolejnymi posiedzeniami nie był nadmierny.

Zgodnie z projektem art. 226¹ k.p.c. możliwym będzie zastępowanie dowodów osobowych pisemnymi oświadczeniami, co może pozostawać w sprzeczności z dominującą
w procedurze cywilnej zasadą ustności oraz bezpośredniości. Podstawowe założenia procesu umożliwiać miały dokonanie należytej oceny wiarygodności zeznań oraz przyczyniać się do pełniejszego wyjaśnienia sprawy. Brak godzić może w powagę wymiaru sprawiedliwości oraz przyczyniać się funkcjonowania w obrocie prawnym rozstrzygnięć opartych na dowodach rażąco niezgodnych ze stanem faktycznym.

Istotną zmianą jest przerzucenie na stronę ciężaru zawiadomienia powoływanego świadka, biegłego lub innej osoby o terminie rozprawy. Projekt stanowi, iż strona która wnosiła o wezwanie świadka, biegłego lub innej osoby, powinna dołożyć starań, by osoba ta stawiła się w wyznaczonym czasie i miejscy, w szczególności zawiadomić ją o obowiązku, czasie i miejscu stawiennictwa (art. 242¹ k.p.c.).  Tego rodzaju zobowiązanie stanowić może zbytnie obciążenie. Podkreślić należy, iż strona nie zawsze zna osobiście wezwaną osobę lub pozostaje z nią w stosunkach umożliwiającą realizację tego obowiązku.

Projekt zakłada również rezygnację z wydawania odrębnego postanowienia
o dopuszczeniu jako dowodów dokumentów zawartych w aktach sprawy (lub dołączonych). Postanowienie wydawane będzie wyłącznie w razie pominięcia któregoś z dokumentów. Tego rodzaju zapis może uniemożliwić stronom weryfikację prawidłowości ustaleń faktycznych sądu i kontrolę instancyjną.

8. Orzeczenia

Co do zasady ogłoszenie wyroku nastąpić powinno na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę, jednakże może to zostać odroczone na okres do jednego miesiąca od zamknięcia rozprawy. Wyznaczenie tak długiego terminu z pewnością nie stanowi realizacji postulatu przyspieszenia postpowania.

Co istotne projektodawca przewiduje możliwość rezygnacji z ogłoszenia wyroku (sentencji i powodów rozstrzygnięcia) w razie braku stawiennictwa stron bądź publiczności na posiedzeniu wyznaczonym w celu jego ogłoszenia. W takiej sytuacji wyrok uznany będzie za ogłoszony z chwilą zakończenia posiedzenia.  Gdy przebieg posiedzenia publikacyjnego utrwalany jest za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk lub obraz, ogłoszenie wyroku pozwala stronom na zapoznanie się z treścią rozstrzygnięcia i jego motywami, co umożliwia podjęcie świadomej decyzji w przedmiocie wnoszenia o uzasadnienie wyroku.

Wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym doręczany będzie obu stronom z urzędu (327 § 3 k.p.c.) zaś wniosek o jego uzasadnienie wskazywać będzie miał czy pisemne uzasadnienie dotyczyć ma całości, czy części, w szczególności poszczególnych objętych nim rozstrzygnięć (328 §3 k.p.c.).

Kontrowersyjnym zdaje się być zapis art. 331 § 4 k.p.c. stanowiący, iż jeżeli sporządzenie uzasadnienia okaże się niemożliwe, prezes sądu zawiadamia o tym stronę. W takim przypadku termin do wniesienia środka odwoławczego biec będzie od doręczenia tego zawiadomienia. Brak pisemnego uzasadnienia wyroku ogranicza prawo do poznania motywów rozstrzygnięcia sądu oraz utrudni bądź też uniemożliwi sporządzenia środka zaskarżenia. W znacznym stopniu ograniczona zostanie również kontrola instancyjna zapadłego orzeczenia.

Ograniczenia doznaje również instytucja prostowania oraz uzupełniania orzeczeń – projekt stanowi, iż niedopuszczalnym będzie wniosek o sprostowanie/uzupełnienie wyroku złożony jedynie dla zwłoki postępowania. Za tego rodzaju wniosek uważany będzie uważany drugi lub dalszy wniosek złożony przez tę samą stronę co do tego samego wyroku, chyba że okoliczności sprawy wykluczą tego rodzaju ocenę.  Wniosek będzie pozostawiany w aktach bez rozstrzygnięcia.

Omówienia wymaga również kwestia uzasadniania postanowień wydawanych na posiedzeniach niejawnych. Zgodnie z projektem uzasadniane będą wyłącznie postanowienia podlegające zaskarżeniu i tylko na żądanie strony złożone w terminie tygodnia od dnia doręczenia. Zgodnie z obowiązującym art. 380 k.p.c., którego projekt nie dotyka, sąd II instancji, na wniosek strony, może rozpoznać również postanowienia niepodlegające zaskarżaniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Brak pisemnego uzasadnienia może utrudnić lub wręcz uniemożliwić stosowanie tego przepisu.

9. Postępowanie odwoławcze

Nowelizacja art. 386 § 5 k.p.c. budzi poważne zastrzeżenia w zakresie zasady bezstronności. Projekt stanowi, iż w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd rozpoznaje ją w tym samym składzie, chyba że nie jest to możliwe. Sąd Najwyższy wskazuje, iż z obiektywnego punktu widzenia za stronniczy może być uznany sąd, w którego składzie zasiada sądzie, który uczestniczył we wcześniejszej fazie postępowania i z tej racji mógł nabrać wewnętrznego przekonania co do oceny dowodów i okoliczności faktycznych. Co więcej ponowne rozpatrywanie sprawy przez ten sam skład przyczynić się może znacząco do utraty zaufania stron procesu do sądu.

10.  Postępowania gospodarcze

Projekt zakłada przywrócenie odrębnego postępowania gospodarczego, które będąc przedmiotem krytyki zostało usunięte z systemu prawnego nowelizacją z 2011 r.  Aktualne podostają argumenty krytyczne wobec postpowania w sprawach gospodarczych, które wskazywały, że nie wszystkie podmioty gospodarcze korzystają z profesjonalnej pomocy prawnej, bez którego trudno sprostać rygoryzmowi tego postpowania.

Nowelizacja zakłada wysoki stopień formalizacji postępowania. Strony w pierwszym piśmie procesowym zobowiązane będą do (1) podania adresu poczty elektronicznej (oświadczenia o braku), (2) powołania wszystkich twierdzeń i dowodów oraz (3) oświadczenia, że powołane zostały wszystkie twierdzenia i dowody.

Spóźnione twierdzenia i dowody podlegać będą pominięciu, chyba że strona wykaże, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później – w takiej  sytuacji dalsze twierdzenia i dowody powołać będzie należało w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.

Rozpoznanie sprawy z pominięciem trybu dla spraw gospodarczych możliwe będzie na wniosek strony, która nie jest przedsiębiorcą lub płaci zryczałtowany podatek dochodowy od osób fizycznych w formie karty podatkowej. Projekt ogranicza również możliwość dokonania zmian zarówno przedmiotowych jak i podmiotowych w sprawach rozpoznawanych w opisywanym trybie.

Wyłączona zostaje możliwość występowania z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Jednakże w przypadku zmiany okoliczności powód będzie mógł żądać, zamiast pierwotnego przedmiotu sporu, jego wartości lub innego przedmiotu. Możliwym będzie rozszerzanie powództwa o świadczenia za kolejne okresy.

Brak jest również możliwości wytaczania powództwa wzajemnego. Tego rodzaju zastrzeżenie z jednej strony może faktycznie przyczyniać się do zwiększenia tempa jednostkowych procesów, jednakże może skutkować ich multiplikowaniem, w efekcie prowadząc do skutków przeciwnych.

Wprowadzona zostaje nowa instytucja umowy dowodowej, w której strony mogą się umówić o wyłączenie pewnego rodzaju dowodów, w szczególności z zeznań świadków lub z opinii biegłych, w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy (art. 479⁸⁶ k.p.c.). Fakty mające zostać wykazane na podstawie wyłączonych dowodów sąd może ustalić na podstawie twierdzeń stron, biorąc pod uwag całokształt okoliczności sprawy.

Dowód z zeznań świadka sąd będzie mógł dopuścić jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostaną niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Czynność strony, w szczególności oświadczenie woli lub wiedzy, z którą prawo łączy nabycie, utratę lub zmianę uprawnienia strony w zakresie danego stosunku prawnego, będzie mogła być wykazana tylko dokumentami, chyba że strona wykaże, że nie może przedstawić dokumentu z przyczyn od niej niezależnych.

Powyższe wprowadza obowiązek dokumentowania przez przedsiębiorców wszystkich czynności na piśmie, co stanowić może znaczne obciążenie, bądź prowadzić do wydawania rozstrzygnięć stojących w sprzeczności ze stanem faktycznym sprawy.

Podkreślenia wymaga również zapis stanowiący o możliwości obciążenia kosztami procesu niezależnie od jego wyniku, strony niedostatecznie dążącej do dobrowolnego rozwiązania sporu. Proponowana sankcja wydaje się nieproporcjonalna oraz nieprowadząca do zwiększenia liczby spraw załatwianych polubownie.

11. Elektroniczne postpowanie upominawcze

Najważniejsze zmiany dotyczy brzmienia art. 505³⁶ k.p.c. oraz 505³⁷ k.p.c. stanowiąc, iż w przypadku wniesienia sprzeciwu sąd umarza postępowanie w zakresie, w którym nakaz zapłaty utracił moc, co prowadzi do poniesienia przez każdą ze stron kosztów związanych ze swoim udziałem.

Jeżeli w terminie miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu powód wytoczy przeciwko pozwanemu powództwo o to samo roszczenie, skutki prawne, które ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, następować będą z dniem wytoczenia powództwa w EPU. Koszty poniesione w EPU uwzględnione zostawać będą w sprawie wyłącznie na stosowne żądanie stron.

Powyższe oznacza, iż każdy sprzeciw pozwanego wymuszać będzie inicjowanie kolejnego postępowania, co wpłynąć może na atrakcyjność EPU i wbrew intencjom projektodawcy prowadzić do znaczącego wydłużenia postępowań sądowych.

PODSMUMOWANIE

Komisja Legislacyjna przy Naczelnej Radzie Adwokackiej w swojej opinii do projektu wskazuje, iż zawiera on szereg rozwiązań́, które nie są̨ rozwiązaniami ani nowatorskimi, ani kompleksowymi. W szczególności uderza w oczy brak całościowej wizji spójnej
i harmonijnej procedury, opartej na jednolitych i spójnych założeniach. Wskazuje się, iż przedłożony projekt stanowi raczej punktową kosmetykę̨ stworzoną w oparciu
o wycinkowe osobiste doświadczenia sędziowskie, która nie wpłynie znacząco na problem opieszałości postepowań cywilnych, natomiast może znacząco osłabić sytuację prawną obywateli występujących przed sadami o rozbudowanych kompetencjach uznaniowych, znacznie droższymi, bardziej formalistycznymi i nieprzyjaznymi.

Wskazuje się jednocześnie na możliwość wygenerowania innych nowych komplikacji, co  w konsekwencji nie przyniesie oczekiwanego efektu usprawnienia funkcjonowania sądów powszechnych.

Proponowane zmiany nie odnoszą się w jakikolwiek sposób do zmniejszenia wpływu spraw cywilnych do sądów powszechnych, co stanowi główny determinant czasu oczekiwania na ich rozstrzygnięcie. Rozwiązaniem z pewnością nie może być stwarzanie barier dostępu do sądu oraz wprowadzania regulacji mogących doprowadzić do naruszania gwarancji przestrzegania właściwej procedury.

Projekt zawiera szereg rozwiązań, które mogą wprawdzie wykazać statystyczne poprawy, jednak w rzeczywistości mogą utrudnić obywatelowi realizacji zagwarantowanego konstytucyjnie prawa do sądu. Podkreślić należy, iż sądy powinny przede wszystkim być przyjazne obywatelom i to ich interes powinien stanowić główne kryterium projektowania reform.

Maria Muchin

Associate
Corporate Client Department

E-mail [email protected]