Czym jest uznanie długu? W jaki sposób jego uzyskanie chroni interesy majątkowe wierzyciela? W jaki sposób wykorzystać takie oświadczenie w postępowaniu sądowym?
Uzyskanie przez wierzyciela uznania długu przez dłużnika bez wątpienia pomoże mu w przyszłej windykacji roszczeń. Na etapie polubownym świadczy o deklarowanym przynajmniej, zamiarze dłużnika dobrowolnego uregulowania zadłużenia. Dla wierzyciela, który wkroczył na drogę sądową jest ono dowodem na istnienie zobowiązania, przerywa termin przedawnienia roszczenia i ułatwia sądową windykację należności. Można więc sformułować tezę, że jednym z mierników skuteczności czy rzetelności windykacji polubownej jest uzyskanie jakiejkolwiek formy uznania długu. Na etapie sądowej windykacji może ono bowiem stanowić ułatwienie dochodzenia roszczenia.
Uznanie roszczenia może być dokonane w trzech różnych formach: jako tzw. uznanie właściwe, ugoda i uznanie niewłaściwe. O charakterystykę tych instytucji pokusił się Sąd Apelacyjny w Katowicach (wyrok z dnia 27 marca 2014 r., sygn. akt I ACa 39/14). Wskazał on, że pierwsza z tych instytucji stanowi umowę ustalającą, co do zasady i zakresu, istnienie jakiegoś stosunku prawnego. Stosuje się do niej ogólne przepisy kodeksu cywilnego o umowach. Druga jest także umową, ale różni się od pierwszej tym, że samo istnienie stosunku prawnego nie jest miedzy stronami przedmiotem sporu. Wątpliwości budzą jedynie roszczenia wynikające z tego stosunku, lub sposób czy zakres ich wykonania. W celu uniknięcia tej niepewności strony zawierają ugodę, czyniąc w niej sobie w zakresie tego stosunku wzajemne ustępstwa. Umowa ta jest uregulowana w art. 917 – 918 Kodeksu cywilnego. Natomiast trzecią formą jest tzw. uznanie niewłaściwe, które można określić najbardziej ogólnie i nieprecyzyjnie jako przyznanie przez dłużnika wobec wierzyciela istnienia długu.
Pomiędzy uznaniem właściwym i ugodą, a uznaniem niewłaściwym istnieje podstawowa różnica. Czynności te odróżnia sposób uzewnętrznienia wyrazu uznania długu. W przypadku uznania właściwego i zawarcia ugody mamy do czynienia z jasnym oświadczeniem woli dłużnika. Uznanie niewłaściwe jest natomiast jedynie oświadczeniem wiedzy i jego wyraz nie stanowi czynności prawnej (tak także uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1964 r., sygn. akt III PO 35/64). W praktyce oznacza to, że dla skuteczności uznania niewłaściwego nie jest wymagana żadna szczególna forma. Może ono być także dorozumiane np. na skutek częściowego wykonania, prośby o odroczenie płatności. Uznanie niewłaściwe jest bowiem uzewnętrznieniem stanu świadomości dłużnika, z którym ustawa łączy jedynie skutek w postaci przerwania biegu terminu przedawnienia (wyrok Sadu Najwyższego z dnia 15 listopada 2007 r., sygn. akt II CSK 347/07). Podkreślić należy, że kodeks cywilny nie reguluje instytucji uznania długu. Jednak treść art. 123 § 1 pkt 2 k.c. stanowiąca, iż bieg terminu przedawnienia roszczenia przerywa się przez uznanie roszczenia daje bezpośrednią podstawę dla istnienia tzw. uznania niewłaściwego długu.
Pamiętać jednak należy, że sąd cywilny nie może domniemywać złożenia oświadczenia woli lub wiedzy. Musi być ono wyraźne i niewątpliwe. Za takie nie sposób uznać treści nieopatrzonej podpisem dłużnika czy też dysponowanie jedynie kserokopiami dokumentów. Współcześnie jednym z podstawowych kanałów komunikacji wierzyciela z dłużnikiem jest kontakt telefoniczny. Zapis z nagrań rozmów może stanowić dowód w postępowaniu cywilnym, zgodnie z art. 308 § 1 k.p.c. W praktyce oznacza to dopuszczalność zapisywania i przedstawiania nagrań na płytach CD, a także urządzeniach pełniących funkcję zewnętrznych dysków twardych. Dopuszczalność przeprowadzenia tego typu dowodów została potwierdzona w orzecznictwie, gdzie wskazuje się, że „istnieje możliwość skorzystania w procesie sądowym z dowodu z nagrań, nawet jeżeli nagrań tych dokonano bez wiedzy i zgody jednego z rozmówców. Pogląd ten ma zastosowanie zwłaszcza w przypadku, gdy strona nie może, bądź jest dla niej nadmiernie utrudnione, dowieść za pomocą innych środków dowodowych swoich racji mających decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 12 sierpnia 2016 r., sygn. akt I ACa 1653/15).
Dla wierzyciela na etapie polubownym istotnym będzie zatem uzyskanie przede wszystkim jasnego oświadczenia woli dłużnika, iż swój dług wynikający z określonego stosunku zobowiązaniowego, w określonej wysokości uznaje. Powyższe często jest jednak trudne, gdyż dłużnik świadomie uchylający się od spłaty zobowiązania unika wiążących deklaracji. Dlatego należy zdawać sobie sprawę z wartości dokumentów opatrzonych podpisem dłużnika, a zawierających prośby o odroczenie płatności, rozłożenie długu na raty, umorzenie części zobowiązania i innych oświadczeń. Stanowią one bowiem wyraz świadomości dłużnika, że konkretny dług istnieje i obciąża go obowiązkiem zapłaty. Dowody takie mogą okazać się kluczowe dla wyniku postępowania sądowego.
