Możliwość wniesienia środka odwoławczego od decyzji Sądu w toku procesu jest jedną z najistotniejszych instytucji prawnych postępowania cywilnego gwarantującą kilkuetapową kontrolę wydawanych orzeczeń. Ważna z punktu widzenia strony, wnioskodawcy czy uczestników postępowania jest świadomości tego, od których orzeczeń konkretny środek przysługuje oraz w jaki sposób powinien być wniesiony, aby mógł wywołać pożądane skutki.

Wielokrotne zmiany przepisów postępowania cywilnego, zarówno wprowadzone nowelizacją z dnia 4 lipca 2019 r. oraz mające wejść w życie w czerwcu tego roku przepisy ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw mogą powodować powstanie pewnych niejasności i wątpliwości co do tego jak wygląda postępowanie w zakresie jednego z najważniejszych środków odwoławczych – zażaleń. 

Uwzględniając zmieniający się dynamicznie kształt modelu postępowania zażaleniowego, poniżej przedstawiamy normy obecnie obowiązujące w zakresie instytucji zażalenia poziomego, która od momentu zmiany przepisów w roku 2019 stanowiła punkt zapalny dyskusji i nierzadko pojawiającej się krytyki.

Wyjaśniamy również najważniejsze zagadnienia związane z przyjętą w tym roku nowelizacją, której większość przepisów wejdzie w życie już w lipcu tego roku.

Czym jest zażalenie poziome?

Na początek warto wspomnieć, że zażalenie jest zwykłym środkiem odwoławczym, który przysługuje od nieprawomocnych orzeczeń sądu wydawanych w formie postanowień oraz zarządzeń referendarzy sądowych. Istotną cechą tego środka jest to, iż nie jest możliwe jego wniesienie w przypadku chęci zaskarżenia jakiegokolwiek orzeczenia. Zaskarżone mogą być jedynie te, które bezpośrednio wskazane zostały w przepisie ustawy.

Sąd rozpoznając zażalenie nie przeprowadza kontroli merytorycznej sprawy, a jedynie kwestię formalnej poprawności pojawiających się w toku postępowania decyzji.

Zażalenia są po pierwsze wszystkim względnie suspensywne, co oznacza, że nie wstrzymują wykonania skarżonego postanowienia sądu, a sąd dokonuje tego jedynie w przypadku skierowania odpowiedniego wniosku. Ocenia przy tym, czy zażalenie nie zostało wniesione jedynie dla spowodowania zwłoki w postępowaniu.

Zażalenia można podzielić na takie, które mają charakter dewolutywny, a więc są rozpoznawane są przez sąd instancji wyższej lub wręcz przeciwnie – rozpoznane zostają przez inny skład sądu tej samej instancji.

Ten drugi rodzaj zażaleń nazywany jest właśnie zażaleniami poziomymi czy horyzontalnymi. To właśnie o nich przeczytają Państwo więcej w naszym artykule.

Przedmiot skarżonego postanowienia sądu

Wprowadzona w roku 2019 zasada rozpoznawania spraw incydentalnych w sądzie tej samej instancji zakłada, iż orzeczenia w kwestiach incydentalnych nie są rozpoznawane w sądzie instancji wyższej. Przed nowelizacją panowała wręcz odwrotna tendencja – to zażalenia dewolutywne były zażaleniami podstawowymi. Obecnie, na poziomie postępowania rozpoznawczego występują one jedynie w przypadku orzeczeń (postanowień sądu czy zarządzeń referendarza) kończących lub przerywających bieg postępowania w danym sądzie, czy też takich, które wiążą się̨ z przeniesieniem postępowania do innego sądu (wraz z przypadkami wymienionymi w art. 394 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego).

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu Postępowania Cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Wprowadzone zostanie swojego rodzaju domniemanie na rzecz zażaleń dewolutywnych, co oznacza, że jeżeli przepis szczególny przewiduje, że stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać to zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji.

Zażalenia poziome przysługują zarówno na etapie postępowania rozpoznawczego toczącego się w pierwszej, jak i drugiej instancji oraz stosowane są też w przypadku trybu nieprocesowego, egzekucji czy postępowania zabezpieczającego.

I instancja w postępowaniu rozpoznawczym

Treść art. 3941a k.p.c. wprowadza katalog postanowień, które skarżone mogą być za pomocą zażalenia poziomego do innego składu tego samego sądu pierwszej instancji. Są to postanowienia, których przedmiotem jest:

  1. odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;
  2. oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;
  3. rygor natychmiastowej wykonalności;
  4. wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania;
  5. stwierdzenie prawomocności orzeczenia;
  6. skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;
  7. odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;
  8. sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;
  9. zwrot zaliczki, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wynagrodzenie biegłego, mediatora i należności świadka, a także koszty przyznane w nakazie zapłaty, jeżeli nie wniesiono środka zaskarżenia od nakazu;
  10. oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;
  11. zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem;
  12. odrzucenie zażalenia;
  13. odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego;
  14. zatwierdzenie ugody w sprawie odwołania do sądu ochrony konkurencji i konsumentów;
  15. wstrzymanie wykonania decyzji, w przypadku zawieszenia postępowania, na zgodny wniosek stron zamierzających zawrzeć ugodę w sprawie odwołania do sądu ochrony konkurencji i konsumentów.

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Uwagę należy zwrócić na fakt, iż pkt. 8 powyższej wskazanego przepisu zostanie uchylony, a zażalenie na postanowienie w przedmiocie sprostowania lub wykładni orzeczenia lub ich odmowy przysługiwało będzie w trybie dewolutywnym. Inne brzmienie otrzyma również pkt 9 na mocy którego zażalenie poziome przysługiwało będzie od postanowienia w przedmiocie zwrotu zaliczki, zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wynagrodzenie biegłego, mediatora, kuratora ustanowionego dla strony w danej sprawie i należności świadka, a także kosztów przyznanych w nakazie zapłaty, jeżeli nie wniesiono środka zaskarżenia od nakazu.

II instancja w postępowaniu rozpoznawczym

Podczas postępowania toczącego się przed sądem II instancji zażalenie do innego składu tego sądu, w myśl art. 3942 k.p.c. również przysługuje na wskazane w przepisie postanowienia.

Należą do nich postanowienia w przedmiocie:  

  1. odrzucenia apelacji.
  2. odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,
  3. oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego,
  4. zwrotu kosztów procesu, o ile nie wniesiono skargi kasacyjnej,
  5. zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,
  6. skazania świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę,
  7. zarządzenia przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka,
  8. odmowy zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Zażalenia poziome na tym etapie postępowania zmodyfikowane zostaną w sposób szeroki. Po pierwsze, przysługiwało będzie ono nie tylko na postanowienie tego sądu o odrzuceniu apelacji, ale również na postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania i postanowienie o umorzeniu postępowania wywołanego wniesieniem apelacji. Ponadto punkt dotyczący odmowy ustanowienia/ odwołania pełnomocnika profesjonalnego poszerzony zostanie o odmowę zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz dodana zostanie możliwość zaskarżenia w tym trybie postanowienia w przedmiocie wynagrodzenia biegłego.

Termin na wniesienie zażalenia

Termin do wniesienia zażalenia wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem. Warunkiem dopuszczalności wniesienia zażalenia jest więc uprzednie skierowanie wniosku o doręczenie skarżonego postanowienia z uzasadnieniem. W przypadku możliwości odstąpienia przez sąd od uzasadnienia postanowienia, powyższy termin odpowiednio liczyć się będzie od daty ogłoszenia postanowienia (jeżeli nie zostało wydane na posiedzeniu niejawnym) lub jego doręczenia.

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Nowe przepisy doprecyzowały kwestię sporządzania z urzędu uzasadnień postanowień. W związku z  tym, oraz z faktem, iż sąd odstępuje jedynie od uzasadniania postanowień niezaskarżalnych – termin tygodniowy biec zacznie od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, w tym także w przypadku, gdy doręczenie to nastąpiło z urzędu.

Tryb rozpoznania zażalenia

Zażalenie poziome wniesione powinno zostać do tego samego sądu, który skarżone orzeczenie wydał. W przypadku błędnego wniesienia środka zaskarżenia, w myśl Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2020 r. III CZP 12/20, sąd niewłaściwy, do którego skierowano zażalenie podlegające rozpoznaniu na podstawie art. 3941a § 1 k.p.c. przez inny skład sądu pierwszej instancji, przekazuje zażalenie do rozpoznania sądowi właściwemu.

Sądy z zasady rozpatrują zażalenia podczas posiedzeń niejawnych. Dotychczas orzekano w składzie trzech sędziów zarówno przy merytorycznym rozpoznaniu, jak i w przypadku odrzucenia środka zaskarżenia, co potwierdzone zostało Uchwałą ​SN III CZP 36/20 z dnia 1 lipca 2021 r.

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Pomimo wyżej wskazanej uchwały Sądu Najwyższego nowe przepisy stanowią, iż sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, odrzuca w składzie jednego sędziego zażalenie spóźnione, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne, jak również zażalenie, którego braków strona nie usunęła, czy w przypadku sądu II instancji – jeżeli podlegało ono odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, jak również zażalenie, którego braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie.

Postępowanie egzekucyjne

Obowiązujące przepisy (art. 7674 § 11 k.p.c.) przewidują zasadę rozpoznawania zażaleń przez sąd tej samej instancji.

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Powyżej wskazana zasada w znaczny sposób się zmieni wzmacniając pozycję zażaleń dewolutywnych.Wprowadzany zostanie katalog postanowień skarżonych bezpośrednio do sądu II instancji (sprawy o  egzekucję świadczeń niepieniężnych z wyjątkiem wydania rzeczy ruchomej; spraw o egzekucję przez zarząd przymusowy; spraw o egzekucje przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego; postanowienia wydane w wyniku rozpoznania zarzutów przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości; postanowienia w zakresie zaliczenia wierzytelności na cenę przy sporządzaniu planu podziału – art. 1037 § 1 k.p.c.). Dodatkowo, sąd pierwszej instancji może przekazać zażalenie do rozpoznania sądowi drugiej instancji (który rozpoznaje je w składzie jednego sędziego), jeżeli przemawia za tym waga zaskarżonego orzeczenia lub jego precedensowy charakter.

Postępowanie zabezpieczające

Obecnie zasadą jest rozpoznawanie zażaleń złożonych od postanowień sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia przez sąd, który je wydał, w składzie trzech sędziów.

! Po wejściu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 9 marca 2023 r. w życie!

Rozszerzony zostanie katalog postanowień zaskarżalnych o postanowienie sądu drugiej instancji o udzieleniu zabezpieczenia, z wyjątkiem postanowienia wydanego w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji. Ciekawym rozwiązaniem jest, iż zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji rozpoznaje sąd drugiej instancji (zażalenie dewolutywne), natomiast postanowienie sądu drugiej instancji przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu (zażalenie poziome).

Postępowanie nieprocesowe

Należy pamiętać, że postanowienia w trybie nieprocesowym mają dwojaki charakter – orzekają co do istoty sprawy lub nie. Od tych pierwszych przysługuje apelacja, a od drugich zażalenie, natomiast jedynie w przypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie. W celu ustalenia, kiedy zażalenie poziome powinno zostać skierowane, stosować należy odpowiednio przepisy z zakresu postępowania procesowego rozpoznawczego – czyli wyżej wspominane art. 3941a oraz art. 394 2 k.p.c.

Czy instytucja zażaleń poziomych zapewnia sprawiedliwość proceduralna?

Rozszerzenie modelu zażaleń poziomych, szczególnie w sądzie pierwszej instancji wydaje się być środkiem mającym zapewnić jednostce szybszą kontrolę orzeczeń. Zapewnione w założeniu powinno zostać również ograniczenie zawiłości organizacyjnych związanych np. z przesyłaniem akt do wyższej instancji oraz obniżenia kosztów postępowania. Przede wszystkim zmierza się jednak do odciążenia sądów wyższych instancji, które zajmować mogą się kwestiami głównymi postępowania, co prowadzi do usprawnienia jego przebiegu.

Pomimo takiego wrażania, nowelizacja kodeksu z roku 2019, wzbudziła w praktyce wiele wątpliwości i kontrowersji dotyczących kompletności przepisów ustawy. Jakiś czas temu swoje zastrzeżenie zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich w przedmiocie niekonstytucyjności braku możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wydanego (rozpoznanego) po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji.

Podnoszone zostały też głosy o odebraniu wskutek wprowadzanych zmian możliwości ujednolicania orzecznictwa przez sądy wyższej instancji, zmarginalizowania znaczenia przymiotu dewolutywności, czy o wprowadzeniu chaosu pojęciowego i niekonsekwencji prawodawcy przy tworzeniu tak zbudowanego systemu zażaleń.

Ustawodawca przyjmując kolejne zmiany (nowelizację k.p.c. z dnia 9 marca 2023 r.) po raz kolejny zmodyfikował te rozwiązania. W pewnym stopniu na nowo wzmocnił instytucję klasycznych zażaleń dewolutwynych.

Dopiero praktyka postępowania pozwoli zapewne na ocenę tego, czy nowe normy będą się sprawdzały oraz na zweryfikowanie tego w jaki sposób wpłyną one na prace sądów i satysfakcję podmiotów biorących udział w postępowaniu.

Sprawdź jak możemy wesprzeć Twój biznes!

r. pr. Sylwia Kilińska-Łokieć

Partner, Business Advisory & Litigation Department Zobacz w czym mogę pomóc

Poznajmy się

Już ponad 600 firm zaufało naszym kompetencjom!
Napisz do nas: [email protected]
lub zadzwoń na: +48 22 380 33 44