Rok 2023 przyniósł szereg zmian w Kodeksie pracy. Jedną z nowych instytucji, które wprowadzono jest zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej w wymiarze 2 dni lub 16 godzin. Ma ono wspomóc pracowników w niespodziewanych, nagłych sytuacjach wymagających ich obecności. Jakie wynagrodzenie przysługuje pracownikowi za czas tego zwolnienia? Czy pracodawca może odmówić jego udzielenia? W artykule nie tylko odpowiadamy na te pytania, ale też wyjaśniamy, jakie przesłanki muszą być spełnione do jego udzielenia. Wskazujemy również, jakie wątpliwości budzą przepisy wśród pracodawców.
Siła wyższa – czym jest?
Kodeks pracy nie zawiera definicji siły wyższej. Próbując zrozumieć, co ustawodawca chciał zawrzeć pod tym pojęciem należy uwzględnić językową wykładnię tego pojęcia oraz dotychczasowy dorobek orzecznictwa. Za siłę wyższą należy więc uznać zdarzenie zewnętrzne niemożliwe do przewidzenia, nadzwyczajne i nieuchronne, któremu nie można było zapobiec, a które jest całkowicie niezależne od pracownika.
Kiedy można skorzystać?
Kodeks pracy nie precyzuje katalogu przypadków, kiedy pracownik może skorzystać z tego zwolnienia od pracy. Warto zacytować treść art. 1481 § 1 Kodeksu pracy, zgodnie z którym:
Pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy, w wymiarze 2 dni albo 16 godzin, z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika.
Aby móc skorzystać ze zwolnienia z powodu siły wyższej musi wystąpić nagłe zdarzenie zewnętrzne spowodowane chorobą lub wypadkiem członków rodziny pracownika, a sama obecność pracownika przy jego bliskich jest konieczna natychmiast.
Jaki jest proces?
Pracownik musi złożyć wniosek o udzielenie zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej najpóźniej w dniu, w którym chce skorzystać z tego zwolnienia. Pracodawca może żądać wskazania przyczyny, dlaczego pracownik chce skorzystać ze zwolnienia. Nie ma przeszkód, aby taki wniosek złożyć od razu po wystąpieniu siły wyższej, ale przed rozpoczęciem dnia pracy, np. dzień wcześniej.
Przepisy Kodeksu pracy nie wskazują, w jakiej formie należy złożyć wniosek – można to więc zrobić zarówno w formie pisemnej, elektronicznej czy osobiście.
Wymiar zwolnienia z powodu siły wyższej?
Zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej wynosi 2 dni lub 16 godzin w ciągu roku kalendarzowego. To pracownik podejmuje decyzję, czy woli korzystać ze zwolnienia w wymiarze dniowym czy godzinowym przy składaniu pierwszego wniosku o udzielenie zwolnienia.
Pracownik pracował na podstawie umowy o pracę od stycznia do czerwca i wykorzystał 1 dzień zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej. Czy przysługuje mu jeszcze zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej, jeśli w tym samym roku kalendarzowym podejmie zatrudnienie u innego pracodawcy?
Jeśli pracownik podejmie zatrudnienie w tym samym roku kalendarzowym, będzie mógł ze zwolnienia z powodu siły wyższej w wymiarze 1 dnia. Wymiar jest niezależny od tego, ile razy pracownik zmienia pracę i nie ulega zwiększeniu. Informacje o wykorzystaniu zwolnienia wpisuje się do świadectwa pracy.
Czy można odmówić udzielenia zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej?
Pracodawca nie może odmówić udzielenia zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej, jeśli wniosek został złożony prawidłowo. Jeśli pracodawca podejrzewa, że pracownik chce skorzystać ze zwolnienia w sposób niezgodny z jego celami, powinien w dniu złożenia wniosku dokonać weryfikacji, czy faktycznie wystąpiły przesłanki siły wyższej, a obecność pracownika jest rzeczywiście niezbędna. Pracodawca nie może żądać przedłożenia dodatkowych dokumentów przez pracownika. Może co najwyżej poprosić pracownika o podanie danych członków rodziny pracownika, z powodu których chce on skorzystać zwolnienia od pracy. Nie ma natomiast podstawy prawnej do żądania dodatkowych dokumentów czy zaświadczeń.
Wynagrodzenie za czas zwolnienia?
Za czas zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej pracownik ma prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia, które otrzymałby, gdyby pracował w tym czasie. Wynagrodzenie to obliczane jest na takich samych zasadach, jak wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego. W przypadku składników wynagrodzenia ustalanych w wysokości przeciętnej będą obliczane z miesiąca, w którym pracownik korzystał ze zwolnienia od pracy.
Inne typy nieobecności
Mogą wystąpić sytuacje, gdy pracownik będzie mógł skorzystać z więcej niż jednego rodzaju zwolnienia od pracy. Na przykład w sytuacji, gdy dziecko pracownika nagle zachoruje, to pracownik może skorzystać z urlopu na żądanie, dni wolnych na opiekę nad dzieckiem, zwolnienia lekarskiego na opiekę nad chorym dzieckiem albo właśnie zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej. Przepisy nie zawierają gradacji zwolnień od pracy, więc pracownik dysponuje zakresem swobody, z jakiego zwolnienia chce skorzystać.
Zwolnienie od pracy, a urlop wypoczynkowy?
Chociaż w potocznym używaniu słowa „zwolnienie od pracy” i „urlop” są stosowane zamiennie z uwagi, że w obydwóch przypadku pracownik nie świadczy pracy, to warto znać różnicę. Zwolnienie jest celowe i związane z wystąpieniem konkretnych przesłanek, podczas gdy prawo do urlopu wypoczynkowego pracownik nabywa z mocy prawa. W przypadku wystąpienia siły wyższej pracownikowi przysługuje zwolnienie od pracy, a nie urlop wypoczynkowy. Ma to o tyle znaczenie, że jeśli pracownik w czasie swojego zatrudnienia nie wykorzysta zwolnienia z powodu siły wyższej, to przy zmianie pracodawcy nie przysługuje mu żaden ekwiwalent z tego tytułu, jak to ma miejsce w sytuacji niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego.
